17/10/2022 - J.W. Rich
Ludwig von Mises, 1922 tarihli Sosyalizm adlı çalışmasında, sosyalizm ideolojisine karşı 600 sayfalık bir taarruz başlatmıştır. Savunduğu klasik liberalizm, entelektüel sahadan neredeyse tamamen kaybolmuştu ve sosyalizmin cazibesi, Avrupa'nın akademisyenlerini ve profesörlerini mest etmişti. Mises, sosyalizmi yumuşak bir dille eleştirmekten ya da alternatif bir sistem için zayıf bir öneri öne sürmekten pek hoşnut değildi. Bunun yerine, başarılı bir sosyalist sistemin sadece uygulanamaz veya verimsiz olduğunu değil, aynı zamanda imkânsız olduğunu da savunmuştur. Davasını ilerletmek için kullandığı en ünlü argüman ise sosyalist bir ekonominin planlayıcılarının kaynakları verimli bir şekilde tahsis etmelerinin hiçbir yolunun olmadığını öne süren Ekonomik Hesaplama Problemi'dir. Sosyalist bir ekonominin imkânsızlığına dair bu iddia kendi başına yeterince güçlüdür, ancak Mises daha da güçlü bir iddiada bulunur. Sadece sosyalist bir ekonomi imkânsız değildir, aynı zamanda sosyalist bir toplum da imkânsızdır. Aslını söylemek gerekirse, sosyalist bir toplum var olamaz.
Bu şaşırtıcı iddiayı anlamak için öncelikle toplumun temel gerçeklerini -ne olduğunu ve nasıl ortaya çıktığını- ortaya koymalıyız. Mises şöyle yazıyor:
Toplum, işbirliğidir; eylem hâlindeki topluluktur. Toplumun bir organizma olduğunu söylemek, toplumun işbölümünden ibaret olduğu anlamına gelir. Bu fikrin hakkını vermek için, insanların kendilerine belirledikleri bütün amaçları ve bunlara ulaşmak için kullandıkları araçları dikkate almalıyız. Bu, düşünen ve isteyen insanın her türlü karşılıklı ilişkisini içerir. Modern insan, yalnızca maddi ihtiyaçları tek başına karşılanamayacak bir varlık olarak değil, aynı zamanda toplum dışında mümkün olmayacak bir akıl ve algılama yetisi gelişimine ulaşmış bir varlık olarak da toplumsal bir varlıktır. (Sosyalizm, s. 292)
Mises'e göre toplum, bireylerin birbirleriyle olan etkileşimlerinin bir ürünüdür. Bu etkileşimlerin nihai ifadesi ise işbölümüdür. İnsan ilkel hâliyle kendi kendine yeten bir varlıktır. İhtiyaç duyduğu her şey - yiyecek, barınak, giyecek ve daha fazlası - tamamen kendisi tarafından üretilir. Bununla birlikte, insan bunun yerine belirli üretim süreçlerinde uzmanlaştığında ve mallarını diğerleriyle değiş tokuş ettiğinde, daha önce onun için erişilmesi zor olan yaşam standartlarına erişebilir. Bunun bariz ekonomik sonuçları olduğu kadar önemli sosyal sonuçları da vardır. Tanıdığımız insanlarla kurduğumuz etkileşimler yoluyla bir aile veya kabile oluşturulabilir, ancak bu sınırlı etkileşimler bir toplum yaratmaz. Daha yüksek bir toplumsal örgütlenme düzeyine ulaşmak için tanımadığımız insanlarla da etkileşime geçmek gerekir. İş bölümü yoluyla ticaret ve mübadele, tam da bunu başarmanın yoludur:
İşbölümü altında çalışmanın daha verimli olması birleştirici bir etkidir. Birbirimizi var olma mücadelesi veren rakipler olarak değil, refah için ortak mücadele veren yoldaşlar olarak görmemizi sağlar. Düşmanlardan dostlar, savaştan barış, bireylerden toplum yaratır. (Sosyalizm, ss. 294-295)
İşbölümünün toplumu nasıl yarattığını görebiliyoruz, ancak işbölümüne tam olarak ne yol açıyor? Bizi ilk etapta toplumsal örgütlenmeye iten temel neden nedir? Mises bize bir cevap sunar:
Toplum düşünce ve iradenin ürünüdür. Düşünce ve iradenin dışında var olmaz. Varlığı insanın içinde yatar, dış dünyada değil. İçten dışa doğru yansıtılır. (Sosyalizm, s. 291)
Toplum, insanın herhangi bir niyet olmaksızın, kazara içine düştüğü bir şey değildir. İnsanın bir ürünüdür ve aklın bilinçli kullanımıdır. İnsan, bireysel otarşiden daha üretken olduğunu kabul ettiği için işbölümünü benimser ve toplumsal bağların kendisine sağladığı faydalar nedeniyle toplumla ilişki kurar. Dahası, deyim yerindeyse toplum, otomatik pilotta sürdürülen basit bir varoluş değildir. Daha ziyade, içinde yaşayanlar onun varlığından yararlanmaya devam ettikleri için bilinçli olarak sürdürülür. Eğer durum böyle olmasaydı, şu anda etrafımızda gelişen sosyal bağlar ve büyük ölçekli topluluklar hemen yok olurdu.
Toplumun bu yönlerini daha iyi anlamak ve bağlamsallaştırmak için Mises iki farklı sistem türü arasında bir ayrım yapar: teşkilatlanma ve organizma. Hakkını tam olarak verebilmek için ondan uzun bir alıntı yapacağım:
Organizma ve teşkilatlanma, yaşamın bir makineden, doğal bir çiçeğin yapay bir çiçekten farklı olduğu kadar birbirinden farklıdır. Doğal bitkide her hücre kendi yaşamını kendisi için sürdürürken diğerleriyle karşılıklı olarak işlev görür. Yaşam dediğimiz şey işte bu kendi kendine varoluş ve kendi kendine bakımdır. Yapay bitkide ayrı parçalar ancak onları birleştirenin iradesi etkili olduğu ölçüde bütünün üyeleridir; ancak sadece bu irade etkili olduğu ölçüde karşılıklı ilişki hâlinde oldukları teşkilatlanmanın içindeki parçalardır. Her bir parça, ancak kendisine tahsis edilen yeri işgal eder ve deyim yerindeyse yalnızca talimatlar üzerine o yeri terk eder. Bu çerçevede parçalar, ancak yaratıcı/yapıcı onları yaratılışları içinde canlı bırakmış olduğu sürece yaşayabilir, yani kendileri için var olabilirler... İnsan teşkilatlanması da bundan farksızdır. Toplum gibi o da iradenin bir ürünüdür. Ama bu durumda irade, çiçekçinin canlı bir gül üretmesinden daha fazla canlı bir sosyal organizma üretmeyecektir. Teşkilatlanma, yaratıcı/kurucu irade etkin olduğu sürece bir arada durur, etkin değilse dağılır. Teşkilatlanmayı oluşturan parçalar, ancak kurucu kendisini onlara dayatabildiği ve onların hayatını teşkilatın içinde sabitleyebildiği ölçüde bütünle birleşebilir. Teşkilatlanma, otoriteye dayalı bir topluluktur, organizma ise karşılıklılıktır. (Sosyalizm, ss. 295-296)
Mises daha sonrasında şu sonuca varmaktadır:
Toplumu organize etmeye çalışmak, ölü parçalardan yeni bir bitki yapmak için canlı bir bitkiyi parçalara ayırmak kadar çılgınca bir şeydir. İnsanoğluyla ilgili bir teşkilatlandırma, ancak canlı sosyal organizma öldürülmüş olduktan sonra tasavvur edilebilir. Bu nedenle kolektivist hareketler başarısızlığa mahkumdur. Tüm insanlığı kucaklayan bir örgüt yaratmak mümkün olabilir. Ama bu, her zaman, kendisiyle yan yana sosyal hayatın devam edeceği bir teşkilattan ibaret olacaktır. Bu teşkilat, sosyal hayatın güçleri tarafından değiştirilebilir ve tahrip edilebilir ve bu güçlere karşı isyan etmeye çalıştığı andan itibaren kesinlikle yıkılacaktır. Toplumculuğu ya da kolektivizmi hayata geçirmek için, öncelikle, tüm toplumsal yaşamı öldürmek, sonra da kolektivist devleti kurmak gerekir. (Sosyalizm, ss. 296-297)
Mises bir organizmayı, tüm parçalarının kendi çıkarlarına dayalı olarak kendini devam ettiren bir etkileşim sistemi olarak görür. Tek tek parçalara nereye gidecekleri ya da daha büyük sistemi sürdürmek için ne yapacakları söylenmez, bunun yerine sistem sürdürülür çünkü bunu yapmak bireysel olarak onlara fayda sağlar. Kimse onları bir araya gelmeye ya da birleşmeye zorlamaz, ancak hepsi birbirinden bağımsız olarak ayrı olmaktansa birlikte daha iyi durumda olduklarını kabul ederler.
Buna karşılık teşkilatlanma, tek bir iradenin sonucu olarak yaratılan bir sistemdir. Sistemin her bir parçasına görevlerini belirli bir yerde ve belirli bir zamanda yerine getirmeleri emredilir. Bu bireysel parçaların kendi iradeleri yoktur, ancak organizatörün iradesinin köleleridirler. Bu organizatör, teşkilatlanmayı oluşturur ve kendisi aracılığıyla sürdürür. Eğer herhangi bir noktada bunu ihmal ederse, teşkilat dağılır. Mises'in bu iki sistem türü için kullandığı münasip metafor, çiçeğin organizmasına karşı yapay çiçeğin teşkilatlanmasıdır. Çiçek, kendi iyiliği için birlikte çalışan tüm doğal parçaları tarafından bir arada tutulur. Yapay çiçek ise sadece onu yerinde tutan yapıştırıcı tarafından bir arada tutulur.
Organizma ve teşkilatlanma arasındaki ayrım, insan toplumunu anlamamız için çok önemlidir. Mises'in belirttiği gibi, toplum bir organizmadır. Kendi çıkarları için uyum içinde çalışan her bir parçası tarafından bir arada tutulur. Nasıl çiçeğin her bir parçasına bir arada durmasını emreden bir çiçek diktatörü yoksa, toplumun her bir parçasına bir arada durmasını emreden bir sosyal diktatör de yoktur. Hepsi bunu kendi iradeleri ve hür iradeleriyle yapmaktadırlar. Toplumun, insanın kendi aklını kullanarak işbölümünü sürdürmesinin bir ürünü olduğunu gördük, ancak bu uğraşının sahip olması gereken hayatî bir nitelik vardır: gönüllü olması. Sosyal organizmanın her bir üyesi, uygun gördükleri şekilde bu organizmaya katılmakta özgür olmalıdır. İnsan arzu ettiği sosyal bağları aramakta özgür olmalı ve bunu yapmaya zorlanmamalıdır. Özgür seçimin bu yönü isteğe bağlı değil, bir sosyal düzenin tanımlayıcı özelliğidir.
Toplum bir organizmadır, ancak kolektivist ideolojiler onu öyle görmez. Bunun yerine toplumu, kontrol edilmeye ve etkilenmeye açık bir teşkilat olarak görmektedirler. Sosyalistlerin toplumsal dönüşüm hedeflerine ulaşabilmeleri için, kendilerini toplumun itici iradesi olarak konumlandırmaları gerekir. Bu başarıldığında, toplumu doğru ve adil olarak gördükleri şekilde yeniden düzenlemekte ve dönüştürmekte özgür olacaklardır. Tüm bu düşünce çerçevesi, tamamen toplumun bir çömlekçinin çamurunu şekillendirmesi gibi toplumun yukarıdan manipüle edilebileceği teşkilatlanma fikriyle istila edilmiştir. Sosyalistler bundan daha fazla yanılıyor olamazlar. Mises'in yukarıda söylediği gibi, "Toplumu organize etmeye çalışmak, ölü parçalardan yeni bir bitki yapmak için canlı bir bitkiyi parçalara ayırmak kadar çılgınlıktır." Düzenin yukarıdan dayatıldığı yerde, sosyal bağlar yoktur. Bir güç rejimi altında, karşılıklılık, kardeşlik veya özgürlük olamaz. Dolayısıyla toplum da olamaz.
Sosyalistler ütopik fantezilerini yaratmaya çalışırken, bu süreçte toplumu yok etmek zorunda kalacaklardır. Toplumsal çiçeğin her bir parçasını koparacak ve umutsuzca hepsini kendi tasarımlarına göre bir araya getirmeye çalışacaklardır. Ancak herkes çiçeğin organizmasının yok edildiğini ve geriye kalan tek şeyin yarattıkları içi boş organizasyon olduğunu görebilir. Bir toplumu toplum yapan şey inşa ettiği binalar, yollar, pazar yerleri ya da mahalleler değil, bunların içinde gerçekleşen gönüllü etkileşimlerdir. İnsanların özgür olmadığı yerde toplum yok olmuş ve geriye sadece kasvetli bürokratik örgütlenme kalmıştır. Her şeyi nasıl yeniden düzenlerseniz düzenleyin, toplumsal bağlar onarılamaz bir şekilde kopmuştur.
Sosyalistler bir toplum yaratamazlar. Topluma benzeyebilecek yapılandırılmış, düzenli bir teşkilatlanma oluşturabilirler, ancak yine de asla istenilene ulaşamayacaklardır. Başarabilecekleri en iyi şey yapay ve acınası bir taklittir. Yalnızca organizasyon paradigmasına odaklanan kolektivist zihniyet, yalnızca sosyal bağların yok edilmesini ve bunların yerine sahte bir topluluğun getirilmesini sağlayacaktır. Bu nedenle, herhangi bir kolektivist plan başarısız olmaya mahkumdur. Eşit, makul ve adil bir toplum yaratma ve dönüştürme hedefleri asla gerçekleşmeyecektir çünkü herhangi bir toplum yaratmaları mümkün değildir. Ekonomik planlamacıların bir ekonomi planlayamamaları gibi, sosyal planlamacılar da bir toplum planlayamazlar. Bu olanaksız, ihtimal dışı ya da gerçek dışı değil, tamamen ve düpedüz imkânsızdır.
Toplumun ilerlemesi, büyümesi ve gelişmesi için kolektivist teşkilatlanma modeli reddedilmelidir. Bunun yerine, toplum organizması kucaklanmalıdır. İnsanların gönüllü ve özgür etkileşimleri teşvik edilmeli ve toplumun kendiliğinden düzeni tanınmalıdır. Toplumun tüm savunucuları, müttefikleri ve onu korumak isteyenler için başka bir alternatif yoktur.
Comments